de Massimo Madrigale
Po sa currenti filosòfica giudàica de Alessàndria (sèculu I i.C.) sa filosofia arega est nàscia a parti de Arbescidòrgiu. A nai sa beridadi custa boxi no at tentu peruna cunfirma. Podeus nai ca filòsofus aregus medas funt andaus in medas logus: Pitàgora in Egitu, Demòcritu in s’Arbescidòrgiu e cun seguresa prus manna scieus de unu biaxi de Platoni in Egitu.
Eròdotu, su stòricu aregu, naràt ca s’aritmètica e sa geometria funt nàscias in Egitu, difatis in Egitu po torrai a partziri is sartus apustis de is inundamentus de su Nilu imperànt sa geometria, e s’astrologia est nàscia in Mesupotàmia po connosci su benidori de is personis.
Sa chistioni est ca po is aregus sa filosofia fiat “circa” e “speculatzioni”, aritmètica, geometria e astrologia teniant po is aregus unu naturali scientìficu e speculadori e po contras po is pòpulus de s’Arbescidòrgiu teniant unu naturali pràticu acapiau a su connotu e a sa religioni.
“Filosofia” est fueddu chi bolit nai «stima o amori po sa sabiesa» aundi Deus sceti tenit sa sabiesa e po contras s’òmini tenit sa doxa (δόξα) chi bolit nai “parrimentu” candu s’òmini no tenit gana de fai circa. S’òmini duncas depit andai in circa de sa “sabiesa”. Pitàgora fiat su primu chi at imperau su fueddu filosofia aici comenti est definiu a primìtziu. Po Aristòteli sa filosofia est «sa scièntzia de su Essi aici coment’est».
Is primus arrastus de sa filosofia antiga s’agatant me in is primus cosmologias mìticas, in is religionis de is mistèrius, in is dìcius de is Seti Sàbius e in totu sa produsidura poètica arega antiga de Omeru a Pìndaru e Soloni.
Sa primu cosmologia antiga est sa Teogonia de Esìodu e a sighiri cudda de Ferècidi de Siro (600-596 i.C.) aundi Chthòn est sa terra, Chronos su tempus e Zeus su celu. Zeus mudau in Eros cumentzat a fraigai su mundu. Faci a su sèculu VI i.C. sa religioni de Dionìsiu lompit in Grècia de sa Tràcia e in s’interis a Elèusi ddoi fiat sa religioni de Dèmetra. Finsas s’orfismu est acapiau a sa religioni de Dionìsiu sceti ca Orfeu iat tentu sa rivelatzioni e aundi is scientis suus connosciant sa metempsicosi est a nai su passai de un’ànima de unu corpus a un’àteru apustis de sa morti, teoria torrada a pigai de Pitàgora e finsas de Platoni in su Fedoni.
Finsas in is dìcius de is Seti Sàbius agataus arrastus de filosofia. Platoni est su primu chi ddus at arremonaus e funt: Taleti, Bianti, Pìtacu e Soloni e a custus at aciuntu Chiloni, Misoni e Cleòbulu.
Ma est craru ca is prus arrastus mannus s’agantànt giai in totu sa produsidura literària arega a cumentzai de sa poesia. Omeru in s’Odissea est su primu a arremonai una lei de giustìtzia aundi is bonus triunfant e is malus funt punius, Esìodu naràt ca Dike filla de Zeus, sètzia a manu dereta a su babbu, averiguàt chi custa lei funtzionessit. In su matessi tempus sa Mòira pigàt a ogus bonus e malus po cuntrastai is cumportamentus umanus pagu echilibraus.
A dònnia manera sa filosofia in Grècia fiat una circa assotziada. Ddoi fiant scolas medas: jònica, pitagòrica, eleàtica e aici nendi. Is filòsofus antigus fiant finsas polìticus e tocat a arregordai ca s’Acadèmia platònica at tentu noi sèculus de vida e Platoni etotu iat amostau interessu mannu po sa polìtica.
Sa filosofia antiga est partzia in cincu tempus: I cosmològicu; II antropològicu; III ontològicu; IV èticu; V religiosu.
Casi totu su chi scieus de sa filosofia antiga ndi benit de is òberas de Platoni (teneus totu is òberas suas) e de Aristòteli (teneus òberas medas), de is primus filòsofus funt abarraus unas cantu puntas de billetu. De importu mannu est s’òbera de Diògeni Laèrtziu est a nai “Vida e dotrina de is filòsofus” in dexi lìburus chi est lòmpia intrea e est sa prus òbera de importu chi teneus po connosci sa filosofia antiga.
Publicau su 14 de austu 2017
